'Kunstenaars kunnen de vele gezichten van de psychiatrie laten zien'

Je kunt veel op papier zetten over destigmatisering, maar hoe zet je mensen écht aan het denken over maatschappelijke uitsluiting? Voor Wilco Tuinebreijer, psychiater en eerste geneeskundige MGGZ-GGD in Amsterdam, is kunst een geschikt vehikel om dat doel te bereiken. Hij is initiatiefnemer van stichting Beautiful Distress, die dit najaar een prikkelende kunstmanifestatie organiseert.

Beeld: Omar Imam

Tuinebreijer is twintig jaar werkzaam in de stadspsychiatrie. Al vroeg in zijn loopbaan werd hij geraakt door het invaliderende effect van uitsluiting. ‘Ik zag jonge mensen voor het eerst opgenomen worden. Zij mochten blij zijn met een zinvolle dagbesteding, want werk of studie zat er niet meer in. Ook zag ik hoe moeilijk sommige ouders het hadden met de psychiatrische stoornis van hun kind. Dit raakte mij enorm.’
Hoewel er sprake is van groeiende bewustwording, is er in de praktijk nog weinig veranderd, vindt Tuinebreijer. ‘Een patiënt vertelde mij laatst dat hij geïnspireerd was door de kunstzinnige activiteiten van Beautiful Distress en samenwerkingspartner het Vijfde Seizoen. In overleg met zijn psychiater is hij bij een kunstacademie gaan kijken. Hij voelde zich daar enorm op zijn plek. Toen hij solliciteerde om als vrijwilliger koffie te schenken op de academie, werd hij afgewezen vanwege zijn psychiatrische achtergrond. Ik vind dat zo pijnlijk.’

Artist-in-residency

Persoonlijk heeft Tuinebreijer grote affiniteit met kunst. Het artist-in-residency programma van Stichting het Vijfde Seizoen in Den Dolder inspireerde hem om met Beautiful Distress ook zo’n programma op te zetten in New York. Het artist-in-residency programma houdt in dat een kunstenaar drie maanden lang in een psychiatrische instelling woont en werkt. Nu werken beide stichtingen samen aan een grote kunst- manifestatie in Amsterdam over waanzin.
‘Ons doel is het publiek te prikkelen om na te denken over stigmatisering. We richten ons daarbij ook op jongeren. Niet als educatief programma, maar echt vanuit de kunst. Kunstenaars kunnen laten zien dat de psychiatrie vele gezichten heeft. Zij hebben een gevoeligheid om de wereld van de psychiatrie te observeren en te vertalen naar een breder publiek. De positie van kunstenaars in onze ggz-instellingen is bovendien ideaal. Zij hebben namelijk geen belang, zoals een zorgverlener en een patiënt wel hebben. Hierdoor gaan er meer deuren open en is de kunstenaar in staat anders naar de dingen te kijken. Psychisch lijden wordt zichtbaar en we worden geconfronteerd met onze eigen vooroordelen.’

Ontmoetingen

In de ggz en in de politiek staat destigmatisering hoog op de agenda. Tuinebreijer is daar enthousiast over. ‘Ik verwacht dat er de komende jaren meer onderzoek gedaan wordt naar de effectiviteit van de diverse programma’s die zich richten op destigmatisering. Wat we al zeker weten, is dat met name kleinschalige initiatieven kans van slagen hebben. Dat merken wij ook in de instellingen waar onze kunstenaars verblijven. Zo’n verblijf doet veel met de zorgverleners, de patiënten en hun naasten.’ Het succes van de kleinschalige projecten zit hem volgens Tuinebreijer in de ontmoetingen. Met de kunstmanifestatie hoopt hij een breder publiek tot dit soort ontmoetingen te verleiden.
Om stigmatisering tegen te gaan, kunnen psychiaters in hun eigen behandelpraktijk veel doen, vindt Tuinebreijer. ‘Zorg er in ieder geval voor dat je patiënten hun talenten niet afneemt. Adviseer niet te snel om te stoppen met studie of werk. Je kunt beter nóg een keer op je bek gaan dan achter de geraniums gaan zitten.’ Ook vindt hij het belangrijk dat psychiaters zich realiseren dat zij maar een klein onderdeel vertegenwoordigen van het herstel van patiënten. ‘Familie, lotgenoten, werk en talenten zijn veel belangrijker. We moeten van onze troon af, de weg naar herstel is echt breder dan alleen een behandeling. Bescheidenheid is de sleutel.’

Zien en doen

Vanaf 23 november: kunstmanifestatie over waanzin. Beautiful Distress werkt nauw samen met Het Vijfde Seizoen, waar psychiater Roxanne Vernimmen deel van uitmaakt. Beide stichtingen hebben een artist-in-residency programma in een psychiatrische instelling. De eerste in Den Dolder op het terrein van Altrecht ggz, in een landelijke omgeving. De tweede in Kings County Hospital, een groot publiek ziekenhuis in een arm deel van Brooklyn. De kunstmanifestatie bestaat uit een manifest, een tentoonstelling en diverse randprogramma’s.
Op 7 december bent u welkom op het symposium over kunst, psychiatrie en stigmabestrijding.
Meer informatie: www.beautifuldistress.org en www.vijfde-seizoen.nl.

'Ruimte voor de vragen die er echt toe doen'

Als kind al worstelde Jeroen Kloet met dezelfde angsten en somberheid als hij bij zijn oma zag. Zijn zoektocht naar kennis hierover leidde uiteindelijk naar zijn beroep: psychiater. Als puber leerde hij dat openheid over zijn innerlijke leven gevaarlijk was. Inmiddels is hij pleitbezorger van meer verbinding door de inzet van eigen ervaringen in de psychiatrie. Hij schrijft blogs op PsychoseNet, heeft het rondreizend Anti Stigma Café in het leven geroepen en nam in september deel aan de Socialrun.

Beeld: Reinout van Roekel

Stigma en zelfstigma zijn volgens Kloet grote obstakels in de zoektocht naar hoe om te gaan meteen psychische kwetsbaarheid. ‘Het leidt tot terugtrekking uit het contact met anderen en isolement. Al vroeg wist ik: men wil de aangepaste versie van mij best omarmen, maar zodra ik werkelijk laat zien hoe ik mij voel, word ik afgewezen. Dit ervoer ik ook bij de opleiding. Eerst is er begrip, maar al snel komt de vraag of je wel geschikt bent voor het vak. Op zich logisch natuurlijk, maar dikwijls wordt te snel het etiket “potentieel kwetsbaar en waarschijnlijk ongeschikt” geplakt. En daar deed ik zelf vrolijk aan mee.’

Verbinding

Afstemming, verbinding en écht luisteren zijn cruciaal wil je patiënten kunnen helpen, vindt Kloet. In zijn behandelrelaties komt het soms voor dat hij zijn eigen ervaringen met de patiënt deelt, ten behoeve van die verbinding. ‘Natuurlijk is de scheidslijn dun. Het gevaar is dat je je eigen thematiek gaat verweven met die van de ander, dat je geïnvolveerd raakt. Zodra het niet meer gaat over het herstel van de ander, wordt het al snel onveilig.’
Niet alle vakgenoten reageren even enthousiast op de openheid van Kloet over zijn eigen depressies en angstproblematiek binnen de behandelrelatie. Zij hameren op het belang van professionele distantie. Kloet: ‘Ik vind de term “professionele nabijheid” veel belangrijker. Dit impliceert een beweging naar de patiënt toe, in plaats van ervandaan.
Dat past veel beter bij deze tijd. Kijk bijvoorbeeld naar de ontwikkelingen rondom het terugdringen van separeren. Ook luister ik naar de positieve en hartverwarmende reacties van patiënten zelf. Zegt dat niet voldoende over het feit dat dit een benadering is die kan werken?’

Café

Als voorvechter van verbinding binnen de psychiatrie heeft Kloet het initiatief genomen tot het Anti Stigma Café, met als motto ‘echt luisteren doet je verder kijken’. Hier vertelt Kloet zijn verhaal. Daarnaast zijn er interviews met patiënten en met hulpverleners die zelf te maken hebben gehad met psychische kwetsbaarheid. Via dit format hoopt Kloet meer verbinding te creëren tussen de belevingswerelden van zorgprofessionals en cliënten. ‘Daarbij is het van essentieel belang dat er oprechte belangstelling bestaat voor elkaars verhaal. Alleen dan kunnen we elkaar beter leren verstaan en zullen vooroordelen verdwijnen.’ Inmiddels zijn er drie bijeenkomsten van het Anti Stigma Café geweest. Opvallend vindt Kloet de verandering die merkbaar is bij het publiek gedurende de avond. ‘Aan het begin van de avond is de spanning voelbaar. Naarmate de avond vordert en men persoonlijke verhalen hoort van patiënten en hulpverleners, komen de vragen die er echt toe doen.’

Innerlijke rust

Kloet ziet vaak dat ervaringen van patiënten in de analytische wereld van psychiaters worden vertaald in begrijpelijke concepten en logisch vormgegeven behandelingen. ‘De belevingswereld van de patiënt wordt daardoor onvoldoende belicht’, zegt hij. ‘Dat is niet vreemd, gezien de toegenomen productiestress. Het is wel de doodsteek voor betrokken zorgprofessionals. Door mijn kwetsbaarheid heb ik een aantal keer noodgedwongen moeten stilstaan. Naast de bijbehorende ellende, heeft dat me een bepaalde innerlijke rust gebracht. Vanuit deze rust ontstaat makkelijker verbinding. Dat levert kwalitatief zo ontzettend veel op, maar dat zie je natuurlijk nergens terug in de cijfers.’

Zien en doen

Op 10 november strijkt het Anti Stigma Café neer in The Living Museum in Bennebroek (een initiatief van herstelcoach Rokus Loopik), in combinatie met een voorstelling van ervaringsdeskundige Mirjam Giphart en een presentatie van Chris Nijboer, onderzoeker gezondheidsbevordering en herstel.
Op 10 januari zijn de voorstelling van Giphart en het Anti Stigma Café te beleven in het Wilminktheater in Enschede.
Meer informatie: www.antistigmacafe.nl