‘Psychiatrie is één en al grenzen’

Aan de rand heet het essay waarmee Stam, op het MMV-congres van de Federatie Medische Specialisten in december de A²Award en een opleidingsbudget van vijftienhonderd euro won. De Jonge Specialist en de Academie voor Medisch Specialisten organiseerden de schrijfwedstrijd voor a(n)ios voor de derde keer. Thema dit jaar: opleiden over grenzen.

Waarom heb je een verhaal ingestuurd?

Stam: ‘Het thema sprak me meteen aan. De patiënte over wie ik heb geschreven, heeft veel indruk op me gemaakt, dus ik wist ook meteen dat het essay over haar zou gaan. Eén van mijn favoriete auteurs is de neurochirurg Henry Marsh. Zijn boek Do no harm (2014) begint met een quote van een oude chirurg: “Every surgeon carries within himself a small cemetery, where from time to time he goes to pray – a place of bitterness and regret, where he must look for an explanation for his failures” (René Leriche, La philosophie de la chirurgie, 1951, red.). Ik denk dat alle dokters na hun pensioen blijven terugdenken aan bepaalde patiënten, omdat die ze geraakt en gevormd hebben. Voor mij is deze patiënte er zeker één geweest.’

Wat is het verhaal achter je essay?

‘Het speelde twee jaar geleden. Het UMCG is best vooruitstrevend als het gaat om het ontwikkelen van nieuwe behandelingen voor therapieresistente depressie. Zo loopt er een onderzoek, onder leiding van prof. dr. Robert Schoevers, of ketamine – normaal gebruikt als anestheticum of voor pijnstilling – ook voor therapieresistente depressie off-label kan worden ingezet. De patiënte over wie ik heb geschreven, zat in zo’n traject en ik ondersteunde dat als arts-assistent. Voor haar was het geen oplossing. Zij was iemand met een erg complex verhaal en in haar verleden waren er te veel ingrijpende dingen gebeurd. Zij heeft ervaren dat er een grens was aan wat we voor haar konden doen en ze heeft weloverwogen een beslissing genomen. Daarin is iedereen haar op een gegeven moment gevolgd.’

De patiënte koos uiteindelijk voor euthanasie. Wat deed dat met jou?

‘Dat was best intens, want je wordt niet opgeleid om tegen mensen te zeggen: “misschien hebben we de grens bereikt”. Iedere dokter heeft toch een bepaalde bravoure: ik heb geneeskunde gestudeerd en nu ben ik arts, dus moet ik wat doen. En zij liet zien: nee hoor, je hoeft niet altijd wat te doen. Heel contra-intuïtief. Daarmee leerde ze me iets belangrijks over mijn vak.’

Wat betekent het thema van de schrijfwedstrijd ‘Opleiden over grenzen’ voor jou?

‘Psychiatrie is één en al grenzen. Het gaat niet alleen om: wat is normaal en wat niet? Maar ook: waar ligt de grens van behandelen? En wanneer laat je iets van jezelf zien? Want als je een witte jas aantrekt ben je een dokter, maar blijf je ook een persoon. Het mooiste van mijn opleiding psychiatrie vind ik het accent op leertherapie. Je staat ook stil bij je eigen grenzen. Ik zou het mooi vinden als dat in elke opleiding zou terugkomen.
Tijdens mijn studie deed ik bijvakken van de opleiding Filosofie, omdat ik medischethische dilemma’s ongelofelijk interessant en belangrijk vind. Daar ging het ook over de kunst van het niks doen. We kunnen steeds meer in de medische wetenschap, maar daaraan zitten grenzen, want het betekent niet dat de kwaliteit van leven daarmee per se vooruit gaat. Dat heeft deze patiënte me laten zien. In de opleiding is al wel meer aandacht voor palliatieve geneeskunde, maar levenseinde – vooral het bewust gekozen levenseinde – mag van mij daarin nog meer een plek krijgen dan het heeft.’

Wat was de feedback van de jury?

‘Bij de uitreiking ging het vooral over de echtheid van mijn verhaal en dat het mensen
daarom pakt en dichtbij kan komen. Ik heb het over die ene patiënte, maar je kunt er als patiënt, familielid, of mededokter, zo iemand anders voor in de plaats zetten, met net andere woorden.’

Waarom heb je gekozen voor de psychiatrie?

‘Ik dacht eerst aan de klinische neurofysiologie, omdat ik dementieachtige beelden en epilepsie erg interessant vind en mijn familie in die hoek zit. Maar toen ik bij de ouderenpsychiatrie terechtkwam, was ik verkocht. Vooral omdat het daarin echt gaat om mensen en hun verhalen en achtergronden. Ik realiseerde me dat ik meer wilde dan alleen iemand met een ziektebeeld behandelen. Ik wil ook in kunnen gaan.
In de psychiatrie draait het juist om iemands verhaal. Als aios volg ik met grote interesse de worsteling van ggz-instellingen en zorgverzekeraars om een systeem te creëren dat de zorg betaalbaar houdt. Echter, in die zoektocht kan dat verhaal verloren gaan. Ik denk dat je in ieder geval moet zoeken naar de balans tussen wat je objectief kunt vangen en het subjectieve, en dat laatste moet je niet uit het oog verliezen.’

Wat voor psychiater wil je worden?

‘Ik voel me nog een beetje iemand die maar net komt kijken, maar ik geloof dat het mijn taak als medisch specialist is om een evenwicht te vinden tussen bespreken wat allemaal mogelijk is, maar ook samen met iemand kijken naar wat past bij diegene en naar de kwaliteit van leven. Ik wil heel bewust stilstaan bij wie ik voor me heb, dus niet alleen: waar lijdt iemand aan, maar wie is dit als mens? Ik denk dat ik er nog in kan groeien om echt te luisteren naar wat iemand te vertellen heeft. Die patiënte heeft mij dat, zeker in ons laatste gesprek, laten zien. De meeste mensen denken: luisteren kan ik wel. Maar luister je écht?
Eén van mijn leerdoelen in het eerste jaar was dat je in het contact vooral eerst mens bent, en dat sommige dingen je ook als dokter kunnen raken, en dat het oké is als mensen dat zien. Ik denk dat je met die houding vaak verder komt dan wanneer je op de ouderwetse stoel gaat zitten van: ik ben een dokter en ik weet het. Er wordt nu meer gestuurd op shared decision making en daarvoor zijn allerlei modellen. Dat is prachtig en geeft houvast, maar als je niet authentiek bent in hoe je dat met iemand bespreekt, is het alleen een trucje. Om een goede arts te zijn, moet je je dit echt eigen maken.’

Wat hoop je dat de lezer meeneemt van je essay?

‘Ik heb er niet één doel mee, maar ik hoop dat het iets met mensen doet. Als een familielid er steun aan heeft, een collega er iets in herkent, of een ervaren psychiater denkt: er komt een jonge collega aan in wie ik vertrouwen heb, zou ik dat prachtig vinden.’

Nieuwsgierig geworden naar het essay van Elissa Stam? Aan de rand leest u hier.

Beeld: Jeroen van Kooten

Elissa Stam (28 jaar) is sinds april 2019 aios Psychiatrie bij het UMCG. Na een jaar gezondheidsen levenswetenschappen studeerde ze geneeskunde aan de VU in Amsterdam. Ze liep coschappen in de regio Amsterdam. Na haar afstuderen was ze een half jaar anios psychiatrie bij het UMCG en een jaar artsonderzoeker bij het Europese project Moodstratification¹.