Strijd voor herinvoering tolkentelefoon gaat door

Beeld: Joyce Schellekens

Marjolein van Duijl, voorzitter van de Taskforce Vluchtelingen van de NVvP, heeft een reeks aan voorbeelden uit haar eigen praktijk waaruit blijkt hoe belangrijk een goede tolk is voor de therapie. Zoals de man van Marokkaanse komaf die overstuur en psychotisch een opnamekliniek werd binnengebracht en nauwelijks te kalmeren was. Pas toen er een tolk aan te pas kwam, kon Van Duijl ‘goed contact met hem maken’ en met hem bespreken wat er aan de hand was, wat hij nodig had om zich veilig te voelen, en de kans op agressie beperken. Of de zwangere asielzoekster uit de Kaukasus die werd verwezen in verband met angstklachten. Het bleek dat ze van de verloskundige had begrepen dat er iets ernstig mis was met haar kindje. ‘De vrouw had een doodnormale echo geïnterpreteerd als: er is iets ergs aan de hand.’

Duurdere zorg

‘Vaak weten hulpverleners niet dat je recht hebt op een tolk als iemand in de asielprocedure zit,’ vervolgt Van Duijl. ‘Dan kunnen problemen ontstaan.’ Het rapport Kwaliteits- norm tolkgebruik bij anderstaligen in de zorg uit 2014 biedt richtlijnen voor wanneer de inzet van een professionele tolk noodzakelijk is (zie kader onderaan).
‘Als zo’n tolk niet vergoed wordt, dan wordt het vaak ingewikkeld,’ vertelt Van Duijl. ‘Sommige instellingen hebben hiervoor een potje, maar deze financiën staan vaak onder druk.’
Het ontbreken van een vergoeding zorgt ervoor dat een tolk minder vaak wordt ingezet dan nodig geacht door zorgverleners, zo blijkt uit een onderzoek van het NIVEL. Artsen gaven in dit onderzoek aan drie keer vaker behoefte te hebben aan het inzetten van een tolk dan mogelijk is. In 2015 was bij 16 procent van alle anderstalige patiënten een professionele tolk noodzakelijk, maar deze werd in 5 procent van de gevallen ingezet.
Op basis van een inventarisatie onder zorgverleners werd in het NIVEL-onderzoek geconcludeerd dat het ontbreken van een tolk leidt tot extra gezondheidsrisico’s voor de patiënt en meer zorgkosten. Het ontbreken van een tolk kan er bijvoorbeeld toe leiden dat het onderzoek van een psychiater wordt bemoeilijkt, vertelt Van Duijl. ‘Je kunt aan een tolk vragen of de zinsconstructie klopt, of dat de patiënt misschien vreemde woorden gebruikt. Vreemd taalgebruik kan een indicatie zijn dat iemand psychotisch is.’
Een ander voorbeeld is dat mensen hun problemen niet durven te delen met hun dokter als hun buurman of minderjarig kind als tolk moet fungeren - wat tegenwoordig vaak het geval is. Bovendien kunnen consulten langer duren en inefficiënt zijn doordat het achterhalen van achtergrondinformatie van de vluchteling en de uitleg over de organisatie van zorg in Nederland zonder tolk gebrekkig verloopt.

Overlevingsmodus

Deze voorbeelden staan beschreven in een brief aan de Tweede Kamer namens verschillende organisaties van zorgverleners, zoals de KNMG (mede namens psychiaters), huisartsen, psychologen, verloskundigen, ggz-organisaties en de GGD. De Tweede Kamer stemde eind vorig jaar over een voorstel van GroenLinks en D66 om de vergoeding van tolkentelefoon opnieuw in te voeren. ‘In 2015 heeft de overheid, via het COA, laten zien in staat te zijn voor een grote groep vluchtelingen, in de crisisopvang, een goede vergoede tolkeninzet te kunnen organiseren. Wij zijn van mening dat de statushouders die vanuit een AZC naar een gemeente vertrekken ten minste twee jaar gebruik moeten kunnen maken van deze regeling,’ zo schreef de voorzitter van de artsenfederatie KNMG namens de verschillende zorgverlenersorganisaties. Toch haalde het voorstel geen Kamermeerderheid. Integendeel, regeringspartijen VVD en PvdA en de partijen PVV, CDA en SGP stemden tegen. Minister van VWS Edith Schippers heeft voor de komende twee jaar een regeling voorgesteld waarbij vluchtelingen alleen in de eerste zes maanden na aankomst in een gemeente van een tolk gebruik kunnen maken bij de huisarts. Aan dit voorstel zitten grote nadelen, zegt Van Duijl. Niet alleen is de regeling beperkt tot huisartsen, ook de periode van zes maanden is te kort. ‘Vaak zitten mensen tijdens en vlak na de asielprocedure nog in de overlevingsmodus. Ze zijn bezig met een veilige plek creëren. De aan trauma gerelateerde klachten, zoals herinneringen aan verkrachtingen of de lijkengeur in oorlogsgebieden, worden weggeduwd om te overleven en kunnen later weer de kop opsteken.’

Nieuwe kansen

De betrokken organisaties gaan daarom door met het verzamelen van zo veel mogelijk voorbeelden van miscommunicatie tussen anderstalige patiënt en zorgverlener, om de vergoeding van de tolkentelefoon opnieuw op de politieke agenda te krijgen. Mogelijk biedt een nieuw kabinet ook nieuwe kansen. 

‘Met een goede tolk begrijpt mijn therapeut wie ik ben’

Na elf jaar gevangenschap in Iran, vluchtte de 54-jarige Jimmy (niet zijn echte naam) naar Nederland. In 2003 vroeg hij asiel aan als politiek vluchteling. Nadat hij en zijn gezin – dat anderhalf jaar eerder Iran ontvluchtte – in Nederland waren gesetteld, begon Jimmy in 2007 aan therapie. Er werd bij hem een posttraumatische stressstoornis vastgesteld, waarbij vooral herinneringen aan fysieke en psychische marteling in de Iraanse gevangenis hem achtervolgen. Onvoldoende kennis van de Nederlandse taal bleek al snel een barrière in de behandeling. In haperend Nederlands vertelt Jimmy: ‘Mijn Nederlands is goed genoeg voor alledaagse dingen, zoals een brood halen bij de bakker. Maar voor therapie is het onvoldoende. Beter Nederlands leren lukt niet, omdat mijn hoofd te vol zit. En ik ben zo oud, dat het leren niet zo snel gaat.’
Als voorbeeld van hoe taal de therapie in de weg staat, noemt Jimmy het woord ‘bang’. ‘Er zijn een heleboel verschillende soorten bang. Het is heel belangrijk om het goed uit te leggen, zodat de therapeut me begrijpt. Dat zij weet wie ik ben en begrijpt hoe ik me voel. Soms open ik het woordenboek om het woord te zoeken dat bij mijn gevoel past. Ik weet niet goed wat fobieën zijn, of wat stress precies is. Ik heb alleen het Nederlandse woord “bang” geleerd. Gevoelens in hele zinnen beschrijven gaat al helemaal niet.’ Het woordenboek heeft hij al vaak in een hoek gegooid en de gedachte om te stoppen met de therapie is meerdere keren bij hem opgekomen.
Deze gedachte om te stoppen komt vaak in de vorm van een stem genaamd Askhar. Jimmy hoorde die voor het eerst in de gevangenis in Iran en Askhar heeft hem door deze moeilijke periode gesleept. Jimmy en Askhar hadden daar gesprekken, bijvoorbeeld over de geschiedenis van Iran en het werk van de Iraanse dichter Hafez. Nu in Nederland verzet Askhar zich – in het Perzisch – tegen de therapie en de therapeut. Dat Jimmy de woorden van Askhar niet goed kan overbrengen aan de therapeut, bemoeilijkt de therapie.
Een goede tolk kan ervoor zorgen dat Jimmy zich beter kan uitdrukken, wat vooral van belang is bij de narratieve exposure therapie die hij nu volgt. De tolkentelefoon is voor hem de beste oplossing: ‘Als er een tolk in de kamer is, dan werkt dat vaak niet. Ik doe uitgebreid onderzoek naar iedere persoon die ik ontmoet, omdat ik bang ben dat het iemand van de Iraanse geheime dienst is. Daarom kijk ik altijd over mijn schouder. Een tolk via de telefoon kent mij niet en kan me niet zien, dat is veiliger voor mij.’

Is de inzet van een professionele tolk noodzakelijk?

Als deze vier vragen bevestigend kunnen worden beantwoord, dan is de inzet van een professionele tolk noodzakelijk.

• Is de aard van de zorgvraag en het zorgaanbod complex (behandel-technisch, taboe-onderwerp, emotioneel beladen)?
• Acht u de kans reëel dat de relatie tussen patiënt en informele tolk een betrouwbare uitwisseling in de weg staat? 
• Bestaat het risico dat de informele tolk (bedoeld of onbedoeld) verkeerde informatie verstrekt of informatie achterhoudt op grond waarvan de patiënt een verkeerde beslissing neemt?
• Hebben patiënt en/of zorgverlener een voorkeur voor een professionele tolk?

Bron: Kwaliteitsnorm tolkgebruik bij anderstaligen in de zorg (2014)

Beeld: Jeroen Dietz

Marjolein van Duijl is als psychiater / psychotherapeut gespecialiseerd in psychotrauma en in zorg aan asielzoekers, migranten en vluchtelingen. Sinds 1 januari van dit jaar werkt ze als directeur behandeling bij het Centrum voor Transculturele Psychiatrie Veldzicht in Balkbrug. Ze is voorzitter van de Taskforce Vluchtelingen van de NVvP.

Heeft u een situatie meegemaakt waarin u voor de behandeling van een anderstalige patiënt geen tolk kon inschakelen terwijl dat wel nodig was? De NVvP inventariseert dergelijke situaties om de herinvoering van de tolkentelefoon weer op de politieke agenda te krijgen. Mail uw verhaal naar Lindsey Kurt, beleidsmedewerker NVvP en contactpersoon voor de Taskforce Vluchtelingen, via l.kurt@nvvp.net.