‘De beelden op foto’s die jarenlang steeds weer opdoken in de media bij berichten
over de ggz, met hoodies en tralies, zijn ontzettend stigmatiserend’, zegt Remke
van Staveren, psychiater bij BuurtZorgT en zelfstandig psychiater bij buro HOP (Herstel Ondersteunende Psychiater). Met name twee series waarvan beeldredacties losse foto’s kunnen kopen via het ANP waren haar een doorn in het oog. Een veelgebruikte serie, die negen jaar geleden werd gemaakt bij de Woenselse Poort, de forensische kliniek van ggz-Eindhoven, toont een man met een oranje hoodie en grijze joggingbroek in de separeer, liggend op een bed met beenklemmen, of wandelend langs een prikkeldraadomheining. ‘Dat is geen realistisch beeld van de ggz. Maar wat me ook stoort, is dat beeldredacties steeds dezelfde foto’s plaatsen, of het nou gaat om positieve of negatieve berichten en over een forensische setting of niet. Ze kiezen in de beeldbank van het ANP gewoon uit de twee series die als eerste oppoppen en denken daar verder niet over na.’
Aanleiding om een petitie te starten was dat er tijdens de lockdown bij de NOS een bericht verscheen dat er sinds het begin van de corona-uitbraak 20 procent minder suïcides plaatsvonden. ‘Daar stond wéér een foto uit de Woenselse Poort bij. Dan verplaats ik me in een jongere met suïcidale gedachten, die twijfelt om contact op te nemen met de ggz. Die ziet prikkeldraad, beenklemmen, de separeer en cellenblokken, alsof de ggz grenst aan criminaliteit. Op grond van zo’n beeld zou zo’n jongere minder snel kunnen bellen voor hulp.’ Een beeld zegt nou eenmaal meer dan duizend woorden, weet Van Staveren. En door dit soort foto’s komt de ggz ook niet bepaald over als een aantrekkelijke werkomgeving. ‘Jonge mensen die nadenken over hun carrière, zouden de ggz hierdoor ook met somber en schaamtevol kunnen associëren en daardoor minder snel denken: laat ik psychiatrisch verpleegkundige worden.
’Een tweede ANP-serie waaruit vaak foto’s opduiken, toont een vrouw liggend op een divan, met daarnaast ― op de rug gefotografeerd ― een therapeute met een klembord voor aantekeningen. ‘Dat is een erg verouderd beeld. Mensen liggen tijdens therapie nauwelijks nog.’ Bij deze serie hoort ook de foto van de liggende vrouw met een klokje middenin de kamer. ‘Wat me hieraan ergert, is dat die foto uitstraalt dat het in de ggz altijd om tijd gaat. En tijd is geld, we hebben haast, we moeten tijdschrijven en het draait allemaal om productie’, zegt Van Staveren.
Dat foto’s clichébeelden tonen, zoals een doos kleenex op tafel, vindt ze tot daaraan toe. ‘Maar op de veelgebruikte ggz-beelden is het vaak donker en mogen mensen blijkbaar niet gezien worden. Ze worden onherkenbaar in beeld gebracht, als donkere silhouetten. Of ze zitten voorovergebogen, met de handen in het haar. Alles zegt: psychische klachten zijn iets om je voor te schamen. Achteraf verbaast het me dat dit zo lang heeft kunnen voortbestaan al die jaren en dat niemand gezegd heeft: dit klopt niet. Ook ik niet.'
Van Staveren ageerde al eerder tegen stigmatiserende foto’s op sociale media en kreeg dan veel instemmende reacties van collega’s, mensen die in de zorg werken, cliënten en ervaringsdeskundigen. Maar niet van de mensen die de beelden uitkiezen. En op haar standaardbrief naar beeldredacties kreeg ze nooit antwoord. Sinds kort ziet ze dat er iets verandert. Zo is Trouw inmiddels overgegaan op getekende illustraties over de ggz. En de beeldredactie van de NRC gebruikt sinds februari eigen beelden die een fotograaf maakte bij GGZ Noord-Holland-Noord. ‘Die foto’s zijn neutraal en respectvol en passen bij de verhalen. Zo gebruiken ze een foto van een lege wachtkamer bij een artikel over de wachtlijsten. Een andere foto is gemaakt vanaf de achterbank van een auto van de crisisdienst. Je ziet twee zorgverleners onherkenbaar van achteren, maar in het volle licht.’
Van Staveren startte de petitie op 22 mei en bood die half juni aan. Het ANP liet weten dat ze de oude foto’s niet kunnen verwijderen, want dat zou een precedent scheppen, vertelt ze. ‘Wel wilden ze de beeldbank aanvullen met respectvolle en realistische foto’s. Die krijgen ‘tags’ met tekst waardoor ze sneller oppoppen als redacties zoeken naar beeld over de ggz.’ Ze kreeg veel positieve reacties op de petitie. ‘Sommige mensen boden me eigen foto’s aan, maar het ANP wil alleen professionele foto’s en is beducht op herkenbaarheid, ook omdat de foto’s jarenlang worden gebruikt. Daarom staan op foto’s altijd figuranten.’ Een aantal instellingen liet weten dat een fotograaf er welkom was. Een ervan was Parnassia in Den Haag. ‘Fotografe Roos Koole, die eerder de fotoserie van de vrouw op de divan maakte, is daar een nieuwe serie gaan maken. Ze gaat ook foto’s maken in de ambulante sector en bij PsyQ op kantoor. Erg leuk!’
Half juli hadden ruim 1.700 mensen de petitie ondertekend. Dit kan nog steeds op: www.psychosenet.nl/nieuws/ petitie-stop-stigma-stockfoto-ggz/
Remke van Staveren is psychiater bij BuurtZorgT en zelfstandig psychiater bij buro HOP.